Krwawa zmiana władzy, czyli „Juliusz Cezar” Williama Shakespeare’a

Zale­d­wie wczo­raj Cezar jed­nym słowem 

Mógł świat oba­lić; dziś sam obalony

I nie pokło­ni mu się nawet żebrak.

15 mar­ca 44 r. p.n.e. Juliusz Cezar został zamor­do­wa­ny przez człon­ków skry­to­bój­cze­go spi­sku. Żaden z mor­der­ców Ceza­ra nie sko­rzy­stał poli­tycz­nie na zabój­stwie. Żaden z nich nie prze­żył po tym zama­chu wię­cej niż kil­ka lat. Bru­tus i Lon­gi­nus popeł­ni­li samo­bój­stwo. Przy­wód­ców spi­sku na życie Ceza­ra – Kasju­sza i Bru­tu­sa – Dan­te umie­ścił na całą wiecz­ność w cuch­ną­cej pasz­czy Lucy­fe­ra. Obok Juda­sza – za zdradę.

Mkną­ce ze świ­stem przez mrok meteory

Świe­cą tak, że w ich bla­sku da się czytać.

W 1599 r. rzą­dy kró­lo­wej Elż­bie­ty chy­lą się ku upad­ko­wi. Kró­lo­wa nie cie­szy się już powa­ża­niem wśród pod­da­nych, bo jej prak­ty­ka przy­zna­wa­nia mono­po­li kró­lew­skich dopro­wa­dzi­ła do zbyt wie­lu nad­użyć. Co gor­sza, jej zdro­wie pod­upa­da, a kró­lo­wa od pra­wie 40 lat kon­se­kwent­nie odma­wia wyzna­cze­nia następ­cy tro­nu. Oso­by zwią­za­ne z dwo­rem boją się rewolty. 

I słusz­nie – w 1601 r. prze­ciw kró­lo­wej zbun­tu­je się hra­bia Ess­sex (po powro­cie z Irlan­dii, gdzie w momen­cie powsta­wa­nia tra­ge­dii Juliusz Cezar tłu­mi powsta­nie). Rewol­ta się nie uda, Essex zosta­nie stracony.

Wszy­scy­ście nie­gdyś kocha­li Cezara,

Nie bez przy­czy­ny. Jaka więc przyczyna

Wstrzy­mu­je wasze łzy nad jego grobem?

Wil­liam Sha­ke­spe­are odpo­wia­da na te nie­po­ko­je w tra­ge­dii, któ­rej prze­sła­nie jest ści­śle zwią­za­ne z ówcze­sną sytu­acją poli­tycz­ną. Sha­ke­spe­are mówi, że kon­se­kwen­cją odsu­nię­cia od wła­dzy sil­nej jed­nost­ki jest cha­os w pań­stwie. Tra­ge­dia z 1599 r. jest prze­stro­gą przed bun­tem Esse­xa i przed każ­dą inną poten­cjal­ną for­mą rewolty. 

W tra­ge­dii Sha­ke­spe­are­’a skry­to­bój­cy uspra­wie­dli­wia­ją mor­der­stwo rze­ko­my­mi nad­uży­cia­mi wła­dzy Ceza­ra. Jak się póź­niej oka­zu­je, sami pla­nu­ją wyko­rzy­sta­nie przy­wi­le­jów, jaki­mi cie­szą się oso­by rzą­dzą­ce pań­stwem, dla wła­snych korzy­ści. Nawet Marek Anto­niusz, naj­szla­chet­niej­szy czło­nek trium­wi­ra­tu (przy­mie­rza, któ­re mia­ło uchro­nić Rzym przed cha­osem po śmier­ci Ceza­ra) wypa­da bla­do w porów­na­niu ze szla­chet­no­ścią i bez­in­te­re­sow­no­ścią Cezara. 

O, Rzy­mia­nie, wiel­ki to upadek!

Ja, wy, my wszy­scy upa­dli­śmy przezeń,

A wznio­sła się – na sam szczyt – krwa­wa zdrada.

Juliusz Cezar jest tra­ge­dią odpo­wia­da­ją­cą na doraź­ne potrze­by poli­tycz­ne – Sha­ke­spe­are jako wier­ny pod­da­ny kró­lo­wej Elż­bie­ty prze­strze­ga przed moż­li­wo­ścią rewol­ty, któ­ra była wte­dy nad­zwy­czaj real­na. Czy słusz­nie popie­ra kró­lo­wą? Osąd nale­ży do histo­ry­ków. Dziś tra­ge­dia może być odczy­ty­wa­na jako tekst potę­pia­ją­cy spi­sek jako narzę­dzie do wal­ki o wła­dzę. Bo nawet w uję­ciu poety nawet jed­nost­ki szla­chet­ne, kie­ru­ją­ce się w swo­ich dzia­ła­niach miło­ścią do ojczy­zny (Bru­tus) muszą ponieść klę­skę, jeże­li uży­wa­ją nie­god­nych metod wal­ki o władzę. 

Zna­my to z Dzia­dów, Kon­ra­da Wal­len­ro­da, Kor­dia­na i Nie-Boskiej Kome­dii. Tym bar­dziej war­to się­gnąć do Juliu­sza Ceza­ra. W koń­cu pyta­nie o to, czy trze­ba być i lwem, i lisem jest nam – nie­ste­ty – szcze­gól­nie bliskie.

4/5

(wszyst­kie cyta­ty z Juliu­sza Ceza­ra poda­ję w prze­kła­dzie Sta­ni­sła­wa Barań­cza­ka za: Wil­liam Sha­ke­spe­are, Tra­ge­die i kro­ni­ki, Wydaw­nic­two Znak, Kra­ków 2013)

www.facebook.com/literaturasaute